خواب غفلت

بد رنگ: که رنگى نامطبوع دارد، ناپسند، نابدلخواه:

          چون مزاج آدمى گل خوار شد             زرد و بد رنگ و سقیم و خوار شد

44/د 3

و مقصود از شب بد رنگ حیات این جهانى است. در این جهان که عالم محسوس است از یک سو حقیقت براى همگان پوشیده است و از سوى دیگر حواس در محیطى محدود می توانند انسان را رهنما باشند.

خواب مرده: خواب غرور.

لقمه مرده: استعاره از نعمت دنیا.

دزد: استعاره از شیطان و هواى نفس. "دزد شب"، شیطان است که با استفاده از این غفلت،. و بر اثر پیروی از هوی و هوس، سرمایهْ توفیق را می‏رباید و عُمرت را ضایع می کند.

ناریان: شیطانها.

خاکیان: آدمیان.

ناریان: اشاره به دزد شب (شیطان) است که مطابق روایات چون از آتش خلق شده بود به آدم سجده نکرد.

فرزندان آب: کنایه از موجودات زنده و انسان است.

 نار: آتش.

خصم فرزندان آب: از آن جهت که آتش ترى را مى‏خشکاند.

کشتن: خاموش کردن.

عدو: دشمن.

 ( 3705) در شب بد رنگ بسى خوبیها هست زیرا که آب حیوان قرین تاریکى است.( 3706) با این خشخاش غفلتى که تو مى‏کارى و ادویه مخدره که بکار مى‏برى چگونه سر از خواب غفلت بر مى‏دارى. ( 3707) لقمه مرده بخواب کمک کرد و خواجه بخواب رفته دزد مشغول کار شد.( 3708) تو دشمنان خود را نمى‏شناسى موجودات آتشى دشمن وجود خاکیانند. ( 3709) آتش دشمن آب و فرزندان آب است همچنان که آب دشمن هستى آتش است.( 3710) آب آتش را مى‏کشد و خاموش مى‏کند براى اینکه او دشمن آب و فرزندان آب است.

مولانا می گوید: کسی که این نشانه‏هاى روشن عبرت را نادیده انگارد، چگونه تواند سر از خواب غفلت بر دارد. در قرآن کریم است که: «زندگانى این جهان چیزى جز سر گرمى و بازیچه نیست، و سراى آخرت زندگى [جاویدان است‏] اگر بدانند»[1] طالب دنیا به خواب رفته و شیطان در این تاریکى در خزانه ایمان او دست به کار زده. آفرینش شیطان از آتش است و آفرینش آدمیان از خاک و از نخست روز آفرینش آدم، شیطان دشمن او و فرزندان او گردید و گفت: «سوگند به عزّت تو که همگان را بفریبم جز بندگان گزیده‏ات را»[2]

مولانا می‌گوید: عامل اصلی هدایت انسان به یکی از این دو راه (سیرالی الله و عشق به حق و رسیدن به آب حیات و دیگری دنیا و مناصب آن و به سوی مرگ آمدن) در خود انسان است. در این جسم خاکی که هم‌چون «شب بد رنگ» تاریک است، ریشه نیکی‌ها را می‌توان یافت، چنان‌که مطابق روایات آب حیات در تاریکی است. چنان که در داستان خضر آمده است که در ظلمات چشمه‏اى است که اگر کسى از آن چشمه بنوشد حیات جاودانى خواهد یافت. دنیاى مادى همانند ظلمات، و درک عقلانى همانند آب حیات است. آن آب حیات را در همین ظلمات و با کوشش و رنج دادن تن خاکى توان به دست آورد. حکیم سنایی با بیان روشنتربه همین مطلب اشاره دارد که:

          که بدین راه در بدى نیکى است             آب حیوان درون تاریکى است‏

(سنایى، حدیقه، ص 89)

          سیر جسم خشک بر خشکى فتاد                   سیر جان پا در دل دریا نهاد

          چون که عمر اندر ره خشکى گذشت             گاه کوه و گاه دریا گاه دشت‏

          آب حیوان از کجا خواهى تو یافت               موج دریا را کجا خواهى شکافت‏

          موج خاکى وهم و فهم و فکر ماست             موج آبى محو و سُکر است و فناست‏

575- 572/د 1

مولانا براین باور است که درک حقیقت تنها از عهده عقل بر می آید. حواس چون پرده‏اى ظلمانى پیش دیده عقل را گرفته است. اگر عقل راهبر آدمى شود پرده‏هاى حسى را خواهد سوخت و آدمى را به آب حیات که بقاى به خداست خواهد رساند. چنان که مى‏دانیم

مولانا می‌گوید: خواب و راحت این دنیا (غفلت از خدا) مرگ است و خوردن و لذّت دنیا این مرگ را یاری می‌دهد. (دزد شب) شیطان است که با استفاده از این غفلت سرمایه توفیق و عمر را می‌رباید. تناول کردن لقمه حرام، باعث می‌شود که چشم دل از دیدن جمال حق در خواب شود و وقتی خواب غالب شد، غفلت پیش می‌آید و در این هنگام دزدان شیطان صفت سرمایه‌های معنوی انسان را به یغما می‌برند.